Czas międzywojnia
Dwudziestolecie międzywojenne w Polsce to okres dynamicznych przemian nie tylko w architekturze świeckiej, ale także sakralnej. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku pojawiła się potrzeba stworzenia nowoczesnych świątyń, które jednocześnie wpisywałyby się w tradycję i odpowiadały na oczekiwania wiernych.
Modernizm a sacrum – poszukiwanie nowej formy
W architekturze sakralnej II RP widoczny był napięty dialog między nowoczesnością a tradycją:
• modernizm unikał nadmiernej symboliki,
• Kościół oczekiwał form rozpoznawalnych jako katolickie,
• architekci szukali autonomicznego języka architektury – innego niż cerkiewny czy gotycki.
W tym czasie powstały kościoły wotywne, świątynie garnizonowe i parafialne, finansowane z funduszy państwowych, składek wiernych i ofiarności żołnierzy.
Najważniejsze konkursy i projekty
Najbardziej prestiżowym wydarzeniem był konkurs na projekt kościoła Świątynii Opatrzności Bożej. Projekt Bohdana Pniewskiego – nowoczesny i odważny – został doceniony w Europie, ale odrzucony przez episkopat jako „zbyt mało katolicki”.
Wśród wybitnych realizacji znajdują się:
• Kościół św. Rocha w Białymstoku (Oskar Sosnowski) – przykład stylu kryształkowego, z centralnym rzutem i ażurową wieżą.
• Kościół Matki Bożej Zwycięskiej w Borku Fałęckim (Tadeusz Ruttie) – czysty modernizm inspirowany kościołem Augusta Perreta pod Paryżem.
• Kościół na Kamionku w Warszawie (Konstanty Jakimowicz) – modernistyczna prostota i funkcjonalność.
Kościoły garnizonowe i parafialne
Świątynie dla wojska powstawały m.in. w:
• Katowicach – strzelisty Kościół św. Kazimierza,
• Gdyni – ufundowany przez marynarkę wojenną, początkowo niedokończony,
• Równem – o tradycyjnej formie, ale uproszczonych detalach.
Nowe parafie tworzono także w rozwijających się dzielnicach miast – w Sarnach, Jastarni, Łodzi czy na warszawskim Żoliborzu.
Architektura wnętrz i detale
Modernistyczne kościoły charakteryzowały:
• żelbetowe konstrukcje i prefabrykaty,
• gry światła i cienia jako element kompozycji,
• oszczędne detale – często nawiązujące do prac Augusta Perreta,
• wnętrza dostosowane do liturgii, ale pozbawione nadmiaru dekoracji historyzujących.
Dziedzictwo i wyzwania
II wojna światowa przerwała rozwój polskiego modernizmu sakralnego – wiele świątyń zniszczono lub przekształcono w magazyny czy szpitale. Po wojnie część ukończono, często zmieniając pierwotny wygląd.
Dziś problemem pozostają niekontrolowane modernizacje, które zacierają oryginalny charakter obiektów. Zachowanie autentyczności i szacunek dla historycznej formy to klucz do ocalenia tego dziedzictwa.
